زبان کوردی به طیفی از گویش‌هایی گفته می‌شود که کوردها هم اینک با آن سخن می‌گویند. تعریف یک زبان به عنوان «کوردی» همواره دستخوش ...

عوامل غیر زبان‌شناختی به‌ویژه عوامل سیاسی، و فرهنگی است. در واقع «زبان کوُردی» به مانند زبان فارسی به معنای یک زبان با یک شکل استاندارد و مرز و تعریف مشخص نیست بلکه امروزه به طیفی از زبان‌ها و گویش‌های ایرانی شاخه شمال غربی اطلاق می‌شود که گاه به هم نزدیک و گاه نسبت به هم از نظر زبان‌شناسی دورند. این زبان ها که در پی تصمیمات اجتماعی/سیاسی در دوران معاصر نام «کوردی» به خود گرفته‌اند عبارتند از: کرمانجی، سورانی، گورانی و اورامانی. زبان زازا را نیز گروهی جزو زبان‌های کوردی به‌شمار آورده‌اند.

شبیه‌ترین زبان‌ها به زبان کردی بلوچی، گیلکی، و تالشی هستند، این زبانها نیز متعلق به زیرگروه شمال غربی زبانهای ایرانی هستند. از دیگر زبانهای مشابه به زبان کوردی که زیرگروه جنوب غربی زبانهای ایرانی به شمار میایند، لری و بختیاری و فارسی هستند.

زبان کوردی عمدتا در بخشهایی از ایران، عراق، سوریه و ترکیه مورد استفاده قرار میگیرد. جمعیتهای پراکنده کورد همچنین در جمهوری آذربایجان و ارمنستان نیز زندگی می‌کنند.شاخه‌های اصلی زبان کردی عبارتند از:

کوردی شمال-غرب:کرمانجی

کوردی مرکز:سورانی

گویشهای جنوبی کوردی:کلهری، کرمانشاهی، لکی، گورانی، فیلی.

زبان کوردی (سورانی) در عراق زبان رسمی است  در حالی که در کشور سوریه ممنوع است. تا اوت ۲۰۰۲ در ترکیه محدودیت‌های شدیدی بر آن (کوردی کرمانجی) اعمال می‌شد گرچه هنوز کاربرد آن در ترکیه محدود است. در ایران نیز در برخی رسانه‌ها امکان استفاده از آن وجود دارد در حالی که استفاده از آن در نظام آموزشی دولتی هنوز صورت نپذیرفته‌است.

محدوده‌هایی که بنا بر اطلاعات سازمان سیا در آن‌ها زبان کوردی به عنوان زبان مادری سخن گفته می شود.زبان کوردی اخص را کرمانجی مینامند که خود لهجه‌های متعدد دارد مانند: مکری، سلیمانیه‌ای، سنندجی، کرمانشاهی، بایزیدی، عبدویی، زندی. زبان کوردی با دسته شمالی لهجه‌های ایرانی غربی بعض مشابهات دارد، و از زبانهای مهم دسته غربی بشمار میرود وصاحب اشعار و تصانیف، قصص و سنن ادبی است.

پیشینه و اصالت

پیشینه و اصالت این زبان نیز گاه و بیگاه از سوی محققان، زبان شناسان، تاریخ نویسان و ... گاه مورد تردید و گاه مورد تائید بوده، بسیاری از محققان زبانشناس آن را بازمانده همان زبان مادی دانسته، برخی آن را مشابه اوستا می دانند و برخی دیگر به کلی ارتباط بین زبان کردی و زبان مادها را رد می کنند . اما واقعیت چیست ؟ آیا از مادها به عنوان یک ملت مقتدر که زمانی بر قسمتی از آسیا حکمرانی کرده اند قبیله ای هم بر جای نمانده ؟ جواب این سئوال در نوشته های پروفسور ولادیمیر مینورسکی خاورشناس روسی است که می گوید : زبان کردی به طور قطع از ریشه زبان مادی است . و می نویسد : اگر کردها از نوادگان مادها نباشند، پس بر سر ملتی چنین کهن و مقتدر چه آمده‌است و این همه قبیله و تیره مختلف کرد که به یک زبان واحد و جدای از زبان دیگر ایرانیان تکلم می‌کنند؛ از کجا آمده‌اند؟»]
این نظریه بعدها توسط ایلیا گرشویچ دیگر زبانشناس روسی بسط داده شد و وی اولین مدارک زبان شناختی را برای اثبات ریشه مادی زبان کردی مطرح کرد. جان لیمبرت خاورشناس آمریکایی٬ نیز معتقد است که مادها از اجداد کردها می باشند.
همچنین پروفسور گرنوت وینفور زبانشناس آلمانی، نیز اعتقاد دارد که اکثریت کسانی که امروزه به زبان کردی سخن می گویند به احتمال زیاد سابقا از متکلمان به گویش‌های زبان مادی بوده اند.


تقسیم بندی زبان کردی

از گذشته تا به حال برای زبان کردی تقسیم بندی هایی در نظر گرفته و نوشته شده است که قدیمی ترین آن را می توان تقسیم بندی « شرف خان بتلیسی » در کتاب « شرفنامه » دانست . که نویسنده در آن زبان کردی را به چهار شاخه اصلی : کرمانجی، کلهری، هورامی (گورانی ) و لوری تقسیم می کند . البته پس از او دیگران نیز تقسیم بندی هایی برای زبان کردی در نظر گرفته اند که اکثرا بر اساس مناطق جغرافیایی تقسیم کرده و توجه زیادی به ساختار زبان، ساختار و سازمان ایلی و همچنین پیوستگی جغرافیایی این لهجه ها در میان کردها نداشته اند . برای نمونه چند گونه از این تقسیم بندی ها را ارائه می کنیم :
توفیق وهبی، زبان کردی را اینگونه تقسیم می کند :

    کرمانجی

الف : کرمانجی شمال از شاخه های زیر بوجود آمده است . بادینانی – بوتانی – آشتیانی – حکاری و بایزیدی
ب : کرمانجی جنوب از شاخه های زیر بوجود آمده است . مکری – مهابادی – سورانی – اربیلی – سلیمانیه – کرکوکی - اردلانی

    لری شامل : بختیاری – لکی – فیلی – کلهری و ممسنی
    گوران شامل : باجلانی – کاکه یی – زنگنه و هورامانی
    زازایی

استاد خال زبان کردی را به چهار دسته تقسیم می کند:

    زازا
    کرمانجی راست شامل : سورانی – بابانی –مکریانی – اردلانی – کلهری – گورانی
    کرمانجی چپ شامل : شمالی – بوتانی – بادینانی – حکاری – بایزیدی – شمدینانی
    لری شامل : بختیاری – لکی – فیلی

و تقسیم بندی های دیگر که عمدتا به این صورت است بر اساس جغرافیا نوشته شده :

    کردی شمال ( کرمانجی شمالی ) : کرمانجی = کردهای ترکیه، سوریه، شمال خراسان، بخشی از کردستان عراق، بخشی از کردستان ایران، ارمنستان و دیگر کشورهای شوروی سابق .
    کردی وسط ( کرمانجی میانی ) : شامل سورانی در کردستان عراق و کردستان ایران.
    کردی جنوب ( کرمانجی جنوبی ) شامل = کلهری، لکی و لوری در کردستان ایران و کردستان عراق .

اما پرفسور محمد امین زکی بیگ می گوید : لهجه های زبان کردی چند دسته اند و بزرگترین آنها لهجه کرمانجی است، با استناد به کتاب شرفنامه ملت کرد و زبانشان را چهار دسته می داند : کرمانج – کلهر – گوران – لر .

می توان تقسیم بندی « شرف خان بتلیسی » را هرچند قدیمی است اما دقیق ترین تقسیم بندی دانست، چرا که توانسته در این تقسیم بندی فاکتورهای علمی را بگنجاند .
ایرادات تقسیم بندی های پیشین

اما دیگر تقسیم بندی ها عموما ایرادات اساسی بر آنها وارد است مثلا تقسیم بندی که استاد خال ارائه می دهد، و در آن کرمانجی راست را شامل : سورانی – بابانی –مکریانی – اردلانی – کلهری – گورانی می داند . در حالی که گورانی و کلهری را به هیچ وجه نمی توان در این دسته قرار داد زیرا گورانی قدیم یا همان هورامی از نظر وژاگانی و کلهری از نظر دستور زبان با دیگر لهجه ها در این دسته متفاوت و هر کدام خود یک گویش محسوب می شوند . و زازا را یک لهجه مجزا معرفی نموده که بر اساس دستور زبان و دایره واژگان، زازایی و هورامی یک دسته به حساب می آیند واصطلاحا گویش زازا-گوران را می سازند. همچنین لکی و فیلی را با بختیاری یکجا آورده که برای این نیز باید گفت لکی خود براساس معیارهای علمی زبان که برای دیگر گویش ها در نظر گرفته می شود یک گویش مستقل و فیلی نیز زیر لهجه ای از گویش کلهری می باشد . توفیق وهبی نیز در تقسیم بندی که ارائه می دهد در بند دوم لری را شامل : بختیاری – لکی – فیلی – کلهری و ممسنی می داند که این تقسیم بندی نیز دارای ایراد است، همانگونه که اشاره شد لکی و کلهری هر کدام یک گویش مستقل و فیلی یک لهجه از کلهریست .
معیارها در تقسیم بندی زبانی


در تقسیم بندی گویش های کردی باید توجه داشت همانگونه که اشاره شد، کردها هم اکنون نیز ساختار و سازمان ایلی خود را حفظ نموده و در گفتار نیز از نظر دستور زبانی باهم تفاوتی هایی دارند و البته همین امر باعث بوجود آمدن این تقسیمات و به ظاهر جدایی ها شده . و نباید فراموش کرد که کردها اختلاف واژگانی فراوانی باهم ندارند یعنی بطور قاطع می توان گفت این اختلاف در واژه به کمتر از ۵% می رسد و تفاوتی را که دیگران در خارج از این حوزه می بینند ناشی از اختلاف فونوتیک در ادای واژه هاست ولاغیر .
باید اشاره داشت کرمانجها با وجود اینکه در کل یک جمعیت و یک گویش به حساب می آیند اما در داخل این جمعیت دارای دسته های ایلی، لهجه ها و زیر لهجه های متعددی از جمله : جزیری، باتمانی، بوتانی، بهدینانی، شمزینانی، بایزیدی، و ... هستند که با وجود تفاوت های آشکار و نهان که در بعضی موارد بسیار آنها را از هم دور می سازد اما در نهایت یکی محسوب می شوند و به راحتی قادر به ارتباط برقرار کردن با یکدیگرند . همچنین این اتفاق در مورد کلهرها، هورامها و لورها نیز صادق است . اما شدت و ضعف آنها بسیار متفاوت می باشد .
مثلا در کلهری لهجه ها و زیر لهجه هایی وجود دارد که تفاوت در آنها تنها بر سر طرز تلفظ واژگانی است؛ برای مثال : در منطقه کلیایی به اول افعال اَ ((ئه)) اضافه می شود مانند "خوه م" = "ئه خوه م" و به همین ترتیب؛ همچنین در لهجه فیلی یا ایلامی از گویش کلهری ، ((د)) به اول افعال اضافه می شود مانند : "بوو" = "دوو" که هر دو یک معنی را می دهند . اما در هورامی این اختلاف کمی پر رنگ تر می شود به گونه ای که اختلاف ها از سطح طرز تلفظ یا پسوند و پیشوند افعال به سطح اختلاف در واژه می رود . که گاهی باعث سختی برقراری ارتباط بین این دو لهجه در یک گویش می شود . اما همه آنها خود را هورام، زبان خود را کردی و گویششان را هورامی می دانند .
این اختلاف در لوری هم بسیار مشهود است مثلا ما می دانیم که لورها از لرستان تا کهکیلویه و بویراجمد و حتی پائین تر به عنوان لر خوانده می شوند؛ هرچند سازمان ایلی آنها و همچنین تفاوتهای گفتاری در آنها بسیار زیاد است . مثلا بختیاری ها برای خود دارای یک سازمان ایلی مجزا و تفاوت های آشکار زبانی با لورهای لرستان دارند . اما تمامی این جمعیت لر خوانده می شوند و گویششان لری .
منطقی ترین تقسیم بندی


با این توضیحات می توان گفت : منطقی ترین تقسیم بندی آن است که همه جوانب یک دسته را مورد توجه قرار داد از جمله سازمان ایلی، اشتراک گویش و همچنین جغرافیای پیوسته .
البته باید اشاره داشت دو گویش دیگر در کردی وجود دارد که در کتاب های قدیمی هیچ اشاره ای به آنها نشده و صرفا اگر اشاره ای هم بوده به این صورت است که آنها را جزء یکی از این چهار گویش محسوب کرده اند و هیچگاه به عنوان یک گویش مستقل معرفی نشده اند . این دو گویش "سورانی" و "لکی" می باشند، مثلا سوران ها را همیشه جزیی از کرمانج و لکها را گاهی جزیی از کلهر ها و گاهی جزیی از لرها دانسته و گاهی آن را آمیخته ای از کلهری و لوری خوانده اند .
باید در این مورد گفت هم لک ها و هم سوران ها در حال حاضر دارای خصوصیتهایی هستند که برای دیگر گویش ها نیز اشاره شد و بدون شک برای آنها نیز صادق می باشد . برای مثال خود سورانها از سازمانهای ایلی و لهجه های متفاوتی از جمله : سوران، مکریان، بابان، اردلان و جاف تشکیل یافته اند . لک ها نیز دارای این خصیصه هستند مثلا عثمانوندها، جلالوندها، بیژنوندها، کولی وندها و ... که با وجود دارا بودن اختلافات در تقسیم بندی ایلی و همچنین شیوه گفتار، یک ساختار شناخته می شوند . یکی از این تفاوت ها مثلا در این واژه : "گِستم" = "هِستم" که هردو به معنی "خواستم" است . اما آنها نیز در کل یک لهجه و یک ایل شناخته می شوند .
صحیح ترین تقسیم بندی


بر این اساس اگر بخوهیم گویش های کردی را بطور صحیح و براساس معیارهایی که در بالا به آنها اشاره شد تقسیم کنیم به شش دسته بر می خوریم که عبارتند از :

    ۱- کرمانجی
    ۲-کلهری
    ۳- زازا- گوران ( هورامی )
    ۴- لری
    ۵- سورانی
    ۶- لکی


باید افزود هرکدام از این گویشها خود دارای لهجه ها و زیر لهجه های متعدد است که در زیر اجمالا به برخی ازآنها در هر دسته اشاره و جغرافیای آن را خواهیم شناخت .
گویش کرمانجی :
شامل لهجه هایی چون : جزیری، بهدینانی (بادینانی )، شمزینانی، بوتانی و ... که جغرافیای آنها تمامی مناطق کرد نشین کشور ترکیه ( شمال کردستان )، بخشی از مناطق شمالی حریم کردستان ( جنوب کردستان )، قسمت های شمالی کردستان ایران ( شرق کردستان )، مناطق کردنشین ارمنستان، کردستان سوریه ( غرب کردستان )، کردهای خراسان و بسیاری دیگر از مناطق و کشورهای شوروی سابق که کردها در ان حضور دارند را شامل می شود .

گویش کلهری:
شامل لهجه های : گروسی، کلیایی، فیلی، زنگنه، گورانی، قصری و ... است که جغرافیایش در کردستان ایران ( شرق کردستان ) شامل استانهای کرمانشاه، کردستان، ایلام و بخشی از همدان و در حریم کردستان ( جنوب کردستان ) در شهرهای چون : خانقین، مندلی، زرباطیه، بدره، جسان، جلولا و دیگر مناطق پیوسته به آن می باشد.
گویش زازا-گوران( هورامی ):
شامل دو بخش زازاکی و هورامی است که از نظر جغرافیایی بسیار از هم دورند اما از نقطه نظر زبانی بسیار به هم نزدیکند و این نزدیکی شامل دستور زبان، دایره واژگان، طرز تلفظ واژگان و غیره اگرچه از نظر سازمان ایلی و جغرافیا هیچ پیوستگی باهم ندارند . منطقه جغرافیایی هورامی شامل مناطقی در استانهای کرمانشاه و کردستان در کردستان ایران و قسمتهایی از استان سلیمانیه در کردستان عراق می باشد . منطقه جغرافیایی زازاکی نیز در درسیم و بخشهایی از الازیغ، ارزنجان و دیاربکر می باشد .
گویش لوری:
شامل لهجه هایی چون : خورماوه ای، چگنی، بختیاری، ممسنی و ... که جغرافیای آن در کردستان ایران ( شرق کردستان ) استانهای لرستان، کلهکیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، بخشهایی از استانهای اصفهان، فارس، خوزستان، مرکزی، همدان و ایلام را شامل می شود .
گویش سورانی:
شامل لهجه های : مکری، بابانی، سورانی، اردلانی و جافی است . و جغرافیای آن در حوزه حضور ایلات گویشور آن یعنی در کردستان عراق ( جنوب کردستان ) در استانهای اربیل، سلیمانیه، کرکوک، و شهرهای اطراف آنها و در کردستان ایران (شرق کردستان ) در استانهای آذربایجان غربی و کردستان به مرکزیت سنندج می باشد .
گویش لکی:
شامل لهجه های چون : عثمانوند، جلالوند، چغلوندی، کاکاوندی و ... جغرافیای آن در کردستان ایران ( شرق کردستان )، هرسین در استان کرمانشاه و مناطق و روستاهای اطراف آن، نورآباد، الشتر، کوهدشت و دلفان در استان لرستان، برخی مناطق استان ایلام را شامل می شود . باید اشاره داشت در برخی مناطق چون کوهدشت جمعیتهای لک و لور با هم در این جغرافیا زندگی می کنند . [۲۴]
تاریخچه زبان کردی [ویرایش]
باستان [ویرایش]

پروفسور ولادیمیر مینورسکی خاورشناس و اسلام شناس روسی، بر این باور است که زبان کردی به طور قطع از ریشه زبان مادی است. چنانکه که وی در این رابطه می گوید:
«     اگر کردها از نوادگان مادها نباشند، پس بر سر ملتی چنین کهن و مقتدر چه آمده‌است و این همه قبیله و تیرهٔ مختلف کرد که به یک زبان ایرانی و جدای از زبان دیگر ایرانیان تکلم می‌کنند؛ از کجا آمده‌اند؟» (مینورسکی

این نظریه بعدها توسط ایلیا گرشویچ دیگر زبانشناس روسی بسط داده شد و وی اولین مدارک زبان شناختی را برای اثبات ریشه مادی زبان کردی مطرح کرد.

جان لیمبرت خاورشناس آمریکایی٬ نیز معتقد است که مادها از اجداد کردها می باشند.

همچنین پروفسور گرنوت وینفور زبانشناس آلمانی، نیز اعتقاد دارد که اکثریت کسانی که امروزه به زبان کردی سخن می گویند به احتمال زیاد سابقا از متکلمان به گویش‌های زبان مادی بوده اند.[۲۷]

از سویی دیگر این نظریه در میان برخی زبانشناسان و خاورشناسان با مخالفت هایی روبرو شد پروفسور مکنزی بر این باور است که زبان کردی با زبان مادی از یک ریشه نیستند بلکه زبان کردی دارای عناصر قوی زبانهای جنوب غربی ایرانی (پارسی باستان) نیز می‌باشد و از این رو هرگونه وابستگی میان زبان‌های کردی و مادی را رد می کند

کارنیگ آساطریان نیز معتقد است که تنها بازمانده زبان مادی شاید تاتی در آذربایجان و زبانهای مرکزی کاشان باشد

تئودور نولدکه خاورشناس آلمانی، بر این باور است که اگر روزی زبان مادی درست شناخته شود، بدون شک خویشاوندی بسیار نزدیکی با زبان پارسی باستان خواهد داشت. اکنون با کاوش در مناطق غرب ایران از مادها آثاری در تپه هگمتانه در دست است.
 

منبع: شرفنامه_ويکي پديا_مقدمه لغتنامه دهخدا_ کردها نوادگان مادها ولادیمیر مینورسکی